İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri
İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri

İETT tarafından işletilen bir BMC Procity otobüsü
Kurum genel görünümü
Kuruluş 1871 (154 yıl önce)
Merkez İstanbul
Çalışan sayısı 10.469 (2023)[1]
Yıllık bütçe 15 milyar 400 milyon TL (2023)[2]
Kurum yöneticisi
İrfan Demet, Genel Müdür

Ana kuruluş İstanbul Büyükşehir Belediyesi
Web sitesi iett.istanbul

İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri (Türkçe: İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri) veya İETT, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne bağlı ve toplu taşıma konusunda uzmanlaşmış İstanbul’daki ulaşım kurumudur.

Tarihçe
[düzenle]
1920’de tramvay hatları
Taksim – Tünel nostaljik tramvay hattında buluşan iki nostaljik tramvay

1939’da 3645 sayılı kanunla çeşitli şirketlerin millileştirilip birleştirilmesinin ardından, “İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel Genel Müdürlüğü” bugünkü statüsüne ulaştı.[3] 1945’te Yedikule ve Hasanpaşa Havagazı fabrikaları ile bu fabrikaların İstanbul ve Anadolu’ya havagazı dağıtan boru hatları İETT’ye devredildi.[4][5] 1961’de hizmete giren troleybüsler 1984 yılına kadar vatandaşlara hizmet vermeye devam etti.[6] 1982’de çıkarılan bir kanunla elektrik üzerindeki tüm yetki ve haklar Türkiye Elektrik Kurumu’na (TEK) verildi.[7] Havagazı üretimi ve dağıtımı 1993’te sona erdi.[8] Günümüzde İETT, otobüs, tramvay ve tüneller de dahil olmak üzere yalnızca toplu taşıma hizmetlerini yürütmekte ve İstanbul Ulaşım A.Ş.’nin idaresi, yönetimi ve denetimini üstlenmektedir.

Tramvay
[düzenle]

İstanbul’da şehir içi ulaşım, Dersaadet Tramvay Şirketi’nin kurulması ve Tünel’in inşasına karar verilmesiyle başlamıştır.[9] Bu şirket, 1871 yılında Azapkapı – Galata, Aksaray – Yedikule, Aksaray – Topkapı ve Eminönü – Aksaray[10] dahil olmak üzere çeşitli güzergahlarda atlı tramvay hizmetleri sunmaya başlamış ve ilk yılında 4,5 milyon yolcuya ulaşmıştır. Bu güzergahlardaki 45 tramvay, metrelik raylı sistemdeki 430 at tarafından çekilmekteydi. 1912’de, Balkan Savaşları sırasında tüm atlar cepheye gönderilmiş ve bu nedenle tüm atlı tramvay seferleri bir yıl süreyle durdurulmuştur.

2 Şubat 1914’te tramvay hatları elektriklendirildi. 8 Haziran 1928’de Üsküdar ile Kısıklı arasında yeni bir tramvay hattı açıldı. 29 Ekim 1933’te, 320 tramvay ve 4 otobüsün tamamı, Cumhuriyetin kuruluşunun 10. yıl dönümü kutlamaları kapsamında doğrudan Mustafa Kemal Atatürk tarafından tam olarak işletilmesi emredildi.[11] 1950’ye gelindiğinde tramvay güzergahları toplamda 130 kilometreye ulaşmıştı. 1956’da tramvaylar en yoğun yılını yaşadı ve 56 tramvay hattını ve toplamda 270 tramvayı 108 milyon kişi kullandı. 1960 darbesinden sonra tramvay hizmetleri daha modern tramvaylar için aşamalı olarak kaldırılmaya başlandı. Hatlar, daha hızlı gidebilen daha güncel motorlu tramvayları desteklemek için değiştirildi. Eski tramvaylar Avrupa yakasına 12 Ağustos 1961’e[12], Anadolu yakasına ise 14 Kasım 1966’ya[13] kadar hizmet vermeye devam etti. Günümüzde İETT, ünlü İstiklal Caddesi’nde sefer yapan nostaljik T2 tramvay hattını (Taksim’den Tünel’e)[14] ve Kadıköy, Moda’da ring olarak hizmet veren T3 hattını işletmektedir.

Tünel
Ana madde: Tünel

Tramvayların yanı sıra, Tünel’in (kelimenin tam anlamıyla ‘Tünel’) inşası 1871’de başladı. 5 Aralık 1874’te açılan hat, Londra Metrosu’ndan sonra en eski ikinci yeraltı tren hattı oldu. Başlangıçta yalnızca hayvancılık ve yük taşımacılığı için kullanılan hat, 17 Ocak 1875’te yolcu taşımacılığına açıldı.[11][15]

Otobüs
[düzenle]

1871’den itibaren, mevcut tramvay hatlarına yardımcı olmak amacıyla Dersaadet Tramvay Şirketi’ne otobüs işletme izni verildi, ancak bu dönem hakkında çok az şey biliniyor. 1926’da 4 adet Renault-Scémia marka otobüs satın alındı ​​ve bu otobüslerden biri 2 Haziran 1927’de Beyazıt ile Taksim arasında deneme amaçlı seferlere başladı.[11] Kalan otobüsler, ara duraklarla Beyazıt ile Eminönü arasında seferlere başladı. Bu güzergah daha sonra Karaköy’e kadar uzatıldı.

Millileştirme ve İETT ile birleşme sırasında şirketin sadece üç otobüsü vardı. 1942’de White Motor Company’den 23 otobüs sipariş edildi.[16] Bu siparişin dokuz otobüsten oluşan ilk kısmı, sandıklar içinde parçalar halinde geldi ve 27 Şubat 1942’de gemiyle Türkiye’ye gönderildi. Ancak artan savaş nedeniyle, ilk olarak Mısır’daki İskenderiye Limanı’na bırakıldılar.[16] 1943’te sandıklar zorlu koşullar altında İstanbul’a taşındı, ancak eksik parçalar olduğu tespit edildi. Malzemeler gümrükten alındıktan sonra derhal monte edildiler, ancak Amerika Birleşik Devletleri’ndeki fabrika üretimi durdurduğu için yalnızca dokuz White Motor Company otobüsü hizmete girebildi. İstanbul’a ulaşamayan diğer 14 otobüs hurdaya çıkarıldı. Bu otobüsler için alternatif güzergahlar açıldı. 1947’de iki otobüs hurdaya çıkarıldı. Scania-Vabis otobüsleri toplu olarak sipariş edildikten sonra, kalan 7 otobüs emekliye ayrıldı.[17]

Aynı yılın sonunda, İsveç’ten 25 Scania-Vabis marka otobüs ithal edildi ve İETT’ye tahsis edildi.[18]